Заяц і Вожык
У вадзін ясны сонечны дзень стаяў вожык каля дзьвярэй свайго дому, склаўшы рукі на жываце, і напяваў песеньку. Сьпяваў ён сваю песеньку, сьпяваў і раптам уздумаў: «Пайду я на поле ды на сваю бручку зірну. Пакуль мая жонка дзяцей мые ды апранае, я пасьпею і ў поле схадзіць і вярнуцца дадому».
Пайшоў вожык і сустрэўся падарозе з зайцам, які таксама йшоў у поле на сваю капусту паглядзець.
- Добры дзень, паважаны заяц! Як вы маецеся?
А заяц быў вельмі важны й горды. Замест таго, каб ветліва прывітацца з вожыкам, ён толькі кіўнуў галавою ды сказаў груба:
- Што гэта ты, вожык, так рана па полі лётаеш?
- Я на шпацыр выйшаў, - кажа вожык.
- На шпацыр? - запытаўся заяц насьмешліва. - А па-мойму, на такіх кароценькіх ножках далёка ня зойдзеш.
Пакрыўдзіўся вожык за гэткія словы. Ня любіў ён, калі гаварылі пра ягоныя ногі, якія запраўды былі кароткія ды крывыя.
- Ці ня думаеш ты, - запытаўся ён у зайца, - што твае ногі бегаюць хутчэй і лепш?
- Вядома, - адказаў заяц.
- А ці ня хочаш ты зы мною навыперадкі пабегчы? - пытаецца вожык.
- З табою навыперадкі? - кажа заяц. - Не сьмяшы ты мяне, калі ласка. Няўжо-ж ты на сваіх крывых нагах мяне абгоніш?
- А вось пабачым, - адказвае вожык. - Убачыш, што абганю.
- Ну, давай пабяжым, - кажа заяц.
- Пачакай, - адказвае вожык, - спачатку я схаджу дадому пасьнедаю, а праз паўгадзіны вярнуся на гэтае месца. Тады і пабяжым. Добра?
- Добра, - сказаў заяц.
Пайшоў вожык дадому. Ідзе й думае: «Заяц, вядома, хутчэй за мяне бегае. Але ён дурны, а я разумны. Я яго перахітру».
Прышоў вожык дадому і кажа жонцы:
- Жонка, апранайся хутчэй, прыдзецца табе зы мною ў поле йсьці.
- А што здарылася? - пытаецца вожычыха.
- Ды вось мы з зайцам паспрачаліся, хто хутчэй бегае - я ці ён. Я павінен зайца абагнаць, а ты мне ў гэтай справе дапаможаш.
- Што ты - звар'яцеў? - зьдзівілася вожычыха. - Ён-жа цябе адразу перагоніць.
- Не твая справа, жонка, - сказаў вожык. - Апранайся хутчэй ды пойдзем. Я ведаю, што раблю.
Апранулася жонка ды пайшла з вожыкам у поле.
Падарозе вожык кажа жонцы:
- Мы пабяжым з зайцам вось па гэтым доўгім полі. Заяц пабяжыць па аднэй баразьне, а я па другой. А ты, жонка, стань у канцы поля каля маёй баразны. Як толькі падбяжыць пад цябе заяц, ты крыкні: «Я ўжо тут!». Зразумела?
- Зразумела, - адказвае жонка.
Так яны й зрабілі. Завёў вожык жонку на канец свае баразны, а сам вярнуўся на тое месца, дзе пакінуў зайца.
- Ну, што-ж - кажа заяц, - пабяжым?
- Пабяжым, - адказвае вожык.
Сталі яны кажны ў пачатку свае баразны.
- Раз, два, тры! - крыкнуў заяц.
І абодвы яны пабеглі з усіх ног.
Прабег вожык крокаў тры-чатыры, а потым ціхенька вярнуўся на сваё месца і сеў. Сядзіць ды адпачывае. А заяц усё бяжыць ды бяжыць. Дабег да канца свае баразны, а тут вожычыха яму і крычыць:
- Я ўжо тут!
А трэба сказаць, што вожык і вожычыха вельмі падобныя адзін да другога. Зьдзівіўся заяц, што вожык яго перагнаў.
- Пабяжым цяпер назад, - кажа ён вожыку. - Раз, два, тры!
І пусьціўся заяц назад хутчэй. А вожычыха засталася сядзець на сваім месцы.
Дабег заяц да пачатку баразны, а насустрач яму вожык крычыць:
- Я ўжо тут!
Яшчэ больш зьдзівіўся заяц.
- Пабяжым яшчэ раз, - кажа ён вожыку.
- Добра, - адказвае вожык. - Калі хочаш, пабяжым яшчэ раз.
Так семдзесят тры разы бегаў заяц туды й назад.
А вожык усё яго пераганяў. Прыбяжыць заяц да пачатку баразны, а вожык крычыць: «Я ўжо тут».
На семдзесят чацьверты раз дабег заяц да сярэдзіны поля ды паваліўся на зямлю.
- Умарыўся, - кажа, - не магу больш бегаць.
- Вось бачыш цяпер, у каго ногі лепшыя?
Нічога не адказаў заяц і пайшоў з поля - ледзь ногі пацягнуў.
А вожык з вожычыхай паклікалі сваіх дзяцей і пашлі зь імі на шпацыр.
Крыніца: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.
Кот Максім
Жылі дзед і баба. Мелі яны сына і ката. Сына звалі Марцінам, а ката - Максімам.
Памерлі дзед і баба. Застаўся Марцін з катом Максімам.
Марцін гультай быў вялікі, усё на печы ляжаў, а кот яду яму насіў: то птушку дзе зловіць, то каўбасу ці сала ў суседзяў украдзе...
Вось так жылі яны, жылі - згарэла хата, адна гліняная печ засталася.
- Што рабіць будзем? - пытаецца кот у гаспадара. - Трэба хату будаваць.
- Ат, - кажа Марцін, - навошта нам хата? Хопіць і печы.
Пажылі яны з год на печы, а тут і печ развалілася.
- Што рабіць будзем? - зноў пытаецца кот у гаспадара.
- Ты, - кажа Марцін, - як сабе хочаш, а я надумаўся жаніцца: вазьму багатую жонку, яна мне пабудуе хату.
- Хто за такога гультая пойдзе замуж? - сьмяецца кот. - Ты-ж толькі любіш ляжаць на печы, у цябе і выгляд нечалавечы.
- Пойдзе! - кажа Марцін. - Няма чаго сьмяяцца! Сама царэўна пойдзе. Ідзі, Марцін, да цара. Скажы яму - так і так: пан Марцін, па прозьвішчу Глінскі-Папялінскі, сватаецца да тваёй дачкі. Ну і зрабі ўсё, як трэба: нагавары яму, што багацейшага за мяне пана ўва ўсім царстве не знайсьці...
- Цяжкую ты загадаў мне службу, пан Марцін Глінскі-Папялінскі, - кажа кот.
- Нічога, ідзі, а то папругі дастанеш! - пагразіў яму гаспадар.
- Ну што-ж, паспрабую шчасьця.
Нанасіў кот гультаю Марціну яды ў запас, каб той з голаду не памёр, а сам выправіўся ў далёкую дарогу.
Ідзе ён, ідзе, прыходзіць у лес. Бяжыць насустрач заяц.
- Куды, кот, ідзеш? - пытаецца ён.
- Да цара.
- Чаго?
Кот падумаў і кажа:
- На суд...
- На які суд?
- Праўды хачу дайсьці.
- Якой праўды?
- А вось якой. Дзе што котка ўкрадзе або нашкодзіць - усё на ката звальваюць. Кот, кажуць, сьмятану зьлізаў, кот сала ўкраў... А ката там і блізка ня было. Не магу я пярпець такога паклёпу на сябе.
- Пайду хіба і я з табою! - кажа заяц.
- Чаго?
- Таксама на суд. Дзе што зайчыха зробіць - усё на зайца кажуць. Хто ў садзе прышчэпы папсаваў? Заяц! Каго сабакі ганяюць? Зайца! А там зусім і ня заяц быў, а зайчыха. Не магу я такой няславы цярпець. Пайду да цара на суд.
- Дык што-ж ты - адзін пойдзеш? -кажа кот. - Хто табе аднаму на судзе паверыць. Там трэба сьветкі мець.
- А ты чаму адзін ідзеш?
- Ну, у мяне іншая справа. Там у мяне дзядзькі, бацькі, дзяды, браты жывуць. Усе па слову скажуць, мне і павераць. Вось каб ты набраў сотні тры сьветак, тады можна сьмела ісьці.
Як пакоціцца заяц, як наробіць крыку на ўвесь лес:
- Дзядзькі, бацькі, дзяды, браты, бяжыце сюды!
Тут, як бачыш, з усіх бакоў пасыпаліся зайцы.
Назьбягалася іх цэлая чарада.
Прывёў кот Максім зайцоў да царскіх палацаў. Бачыць - на дварэ вялікі хлеў стаіць. Ён і кажа зайцам:
- Пачакайце вы ў гэтым хляве. Скончыцца мой суд, тады я вашу скаргу падам цару.
Зайцы паскакалі ў хлеў, а кот - бразь! - ды і зачыніў іх там на засаўку.
Ідзе ён да царскіх палацаў, падскокваючы, у лапкі плешчучы.
Узыходзіць на ганак, стукае ў дзьверы:
- Адчыніце!
Адчыніў яму салдат-вартавы.
- Чаго трэба? - пытаецца.
- Пакажы, дзе цар жыве.
Салдат паказаў.
Увайшоў кот Максім у вялікі пакой, а там цар сядзіць.
- Добры дзень, ваша вялічаства-вымператарства!
- Добры дзень, каток! - адказвае цар. - Што скажаш?
- Ды вось прыслаў табе мой гаспадар пан Марцін Глінскі-Папялінскі гасьцінчыка.
- Дзе-ж той гасьцінчык?
- У хляве.
Прыйшоў цар у хлеў, паглядзеў, а там поўна зайцоў, як зачыніць.
- Мусіць, дужа багаты твой гаспадар, калі гэтулькі зайцоў прыслаў? - дзівіцца цар. - Мусіць, у яго яшчэ больш ёсьць.
- Ён, панок-царок, такі багаты, што дай ты рады. Усяго ў яго многа, няма толькі гаспадыні ў пакоях. Прыслаў мяне тваю дачку сватаць.
Павёў цар ката ў палацы, накарміў, напаіў, ды яшчэ і на дарогу ў торбу даў. А пра дачку змаўчаў.
Вярнуўся кот Максім дахаты. А яго гаспадар ледзьве дыхае: усе катовы запасы даўно паеў.
Разьвязаў кот торбу, дастаў адтуль усё, што з дарогі засталося, і пачаў карміць гаспадара.
Акрыяў сяк-так пан Глінскі-Папялінскі ды пытаецца ў ката:
- Ну, што табе цар сказаў?
- Нічога цікавага, - кажа кот.
- Дык ідзі яшчэ раз да цара. Толькі нанасі мне больш яды ў запас.
Нанасіў кот яму яды, а сам зноў пайшоў да цара.
Прыходзіць у лес, а тут насустрач яму воўк:
- Куды ідзеш, кот?
- Да цара.
- Чаго?
- На суд.
І расказаў ваўку, на які суд ён ідзе. Воўк кажа:
- Дык і я пайду з табою! Мяне таксама часта дарэмна лаяць.
- Аднаму табе суд не паверыць, - кажа кот.
- А ты чаму адзін ідзеш?
- Што ты параўняўся зы мною. Мяне ўся царская радня ведае, а ад цябе навет сабакі ўцякаюць, калі дзе ўбачаць. У мяне там дзядзькі, бацькі, дзяды, браты...
- Дык што-ж мне рабіць?
Зьбяры сотні тры сьветак, тады павераць.
Падскочыў воўк, аб зямлю стукнуў ды завыў на ўвесь лес:
- Дзядзькі, бацькі, дзяды, браты, бяжыце сюды!
Назьбіралася ваўкоў з усяго лесу.
Павёў іх кот Максім да цара.
Прыходзяць на царскі двор. Нецярплівыя ваўкі кажуць:
- Мы першыя пойдзем на суд.
- Не, - кажа кот, - мая скарга там даўно ляжыць. Як скончыцца мой суд, тады я падам вашу скаргу і вас паклічу. А пакуль што пачакайце ў гэтым хляве.
Ваўкі падагнулі хвасты ды пацягнуліся ў хлеў. Як толькі зайшлі ўсе, кот - бразь! - і зачыніў іх там. А сам падаўся ў палацы, у лапкі плешчучы.
Узыходзіць на ганак: стук, стук! Знаёмы салдат адчыніў яму. Кот проста да царскіх пакояў шыбае. Увайшоў да цара, добры дзень даў.
- Што скажаш, каток? - пытаецца цар.
- Так і так, - кажа кот Максім, - прыслаў табе мой гаспадар пан Марцін Глінскі-Папялінскі новы гасьцінчык.
- Добра, - кажа цар.
Прыйшоў у хлеў, глядзіць, а там ваўкоў лікам-нялічана: і ў загарадках поўна набіта і яшчэ пад страхою, на вышках, процьма.
Загадаў цар ваўкоў пабіць, усім слугам футры пашыць, а кату кажа:
- Перадай пану Глінскаму-Папялінскаму: няхай сам да мяне ў госьці прыедзе.
Прыбег кот дахаты ўночы, задыхаўшыся. Пачаў тармасіць гаспадара. Ледзьве дабудзіўся.
- Уставай, - кажа, - я ад цара прыйшоў.
Раскатурхаўся сяк-так Глінскі-Папялінскі, пытаецца:
- Што цар сказаў?
- Сказаў, каб ты сам да яго ў госьці ехаў.
Пачухаў Глінскі-Папялінскі патыліцу:
- У чым-жа я паеду? Я-ж голы, як бізун.
- Нічога, - кажа кот, - што-небудзь прыдумаем.
Сабраліся яны і бягом пабеглі да цара.
Бягуць, бачаць - недалёка ля гасьцінца цэлае войска салдат сьпіць. Кот спыніў гаспадара.
- Пачакай, - кажа, - тут.
А сам крадкам пайшоў да войска. Назьнімаў у сонных салдат шапак і напакаваў імі два мяхі. Адзін мех на плечы ўськінуў, другі гаспадару даў. І пайшлі сабе далей.
Падыходзяць да рэчкі. Кату піць захацелася. Паставіў ён мех ля мосту, гаспадара за каравульнага пакінуў, а сам палез у рэчку ваду піць. Напіўся вады, бачыць - паўзе рак у нару. Кот схапіў яго за вус і выкінуў на бераг.
Рак пачаў прасіцца:
- Пусьці мяне ў ваду. Можа, я табе таксама якую-небудзь службу саслужу.
Кот падумаў і кажа:
- Якую-ж ты мне можаш саслужыць службу?
- У вадзе, - кажа рак, - любую. Загадай, што хочаш, усё зраблю.
- Падкапай да раніцы маставыя слупы, - загадаў кот.
- Добра, - кажа рак. - Гэта я магу.
Пусьціў кот рака, і той адразу-ж ухапіўся за работу.
- А ты, - кажа кот Марціну, - як толькі абваліцца мост, раськідай шапкі па вадзе і чакай мяне тут.
Сказаў кот гэтак, пераскочыў цераз мост ды пабег да цара ў палацы.
Прыбягае, дакладвае цару:
- Так і так, ваша вялічаства-вымператарства... Ехаў да цябе ў госьці мой гаспадар, пан Глінскі-Папялінскі, ды бяда здарылася: мост зламаўся, уся яго пяхота і коньніца патапілася, адзін ён застаўся голы, бо абмундзіраваньне з вадою сплыло...
Тут цар сеў у карэту, ката з сабою пасадзіў, прыехаў да маста. Глядзіць, і праўда: толькі шапкі ад войска па вадзе плаваюць.
Паспачуваў цар пану Глінскаму-Папялінскаму ды загадаў лепшым сваім краўцом і шаўцом пашыць яму новае абмундзіраваньне.
Як бачыш пашылі краўцы і шаўцы новае абмундзіраваньне. Адзеўся Глінскі-Папялінскі, прыхарашыўся і паехаў з царом у палацы.
Пагаманіў зь ім цар, пачаставаў, а потым і кажа:
- А цяпер хацеў-бы я паглядзець твой маёнтак: калі ты і праўда такі багаты, дык аддам за цябе дачку.
Спужаўся Глінскі-Папялінскі: якое-ж ён багацьце пакажа цару? Увесь яго маёнтак - адна гліняная печ, ды і тая развалілася.
Пачуў пра гэта кот Максім. Паклікаў ён свайго гаспадара ўбок і шэпча яму:
- Ня бойся! Усё добра будзе.
Запраглі царскія канюхі самых лепшых коней у самую лепшую карэту. Сеў цар у карэту і паехаў. А кот наперадзе пабег - дарогу паказваць.
Едзе цар, едзе, пад'яжджае да маёнтку Зьмея Гарынавіча. Кот наперадзе бяжыць. Бачыць: пастухі вялікую чараду кароў пасуць. Падбягае ён да пастухоў.
- Чые вы? - пытаецца.
- Зьмея Гарынавіча.
Кот натапырыў вусы, грозны стаў:
- Не кажыце нікому, што вы пастухі Зьмея Гарынавіча, а кажыце - Марціна Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном - ён заб'е вас.
Сказаў так кот Максім і пабег далей. Сустракае вялікую чараду коней. Падбег да канюхоў і пытаецца:
- Чые вы, канюхі?
- Зьмея Гарынавіча.
- Не кажыце, што вы Зьмея Гарынавіча, а кажыце - пана Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном - ён заб'е вас.
Тым часам царская карэта з громам пад'ехала да пастухоў.
- Чые вы? - пытаецца ў іх цар.
- Пана Марціна Глінскага-Папялінскага, - адказваюць пастухі.
- О, - дзівіцца цар, багаты пан Глінскі-Папялінскі!
Гэтак-жа адказалі і канюхі.
Пакуль цар ехаў, кот прыбег у двор Зьмея Гарынавіча. Убачыў самога Зьмея і крычыць.
- Хавайся, Зьмей Гарынавіч! Едзе Гром зь Пяруном - ён цябе заб'е і на муку сатрэ.
Спужаўся Зьмей Гарынавіч:
- Куды-ж мне схавацца?
Кот паглядзеў і ўбачыў вялікае дуплё ў старой ліпе.
- Лезь хутчэй сюды! - кажа Зьмею.
Залез Зьмей у дуплё, а кот забіў дуплё паленам ды яшчэ і глінаю замазаў. Потым пабег да Зьмеевых слуг.
- Чые вы? - пытаецца.
- Зьмея Гарынавіча.
- Не кажыце нікому, што Зьмея Гарынавіча, а кажыце, што пана Марціна Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном - ён заб'е вас.
- Добра, - кажуць напалоханыя слугі.
Прыехаў цар у маёнтак Зьмея Гарынавіча. Слугі кінуліся сустракаць яго.
- Чый гэта маёнтак? - пытаецца цар.
- Пана Марціна Глінскага-Папялінскага! - у вадзін голас адказалі слугі.
- Ну, што-ж, - кажа цар, - сапраўды багаты пан Глінскі-Папялінскі. Аддам за яго дачку.
Тут цар вярнуўся ў свае палацы, паклікаў музыкаў і загадаў іграць вясельле.
Усяго там было: хто хацеў, тое піў і еў. І я там быў, еў і піў, па барадзе цякло, а ў роце ня было.
Крыніца: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.
Курачка-рабка
Жыў дзед, жыла бабка. Была ў іх курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкі ў чарапіцу ды паставіла на паліцу. Мышка бегла, хвосьцікам махнула, чарапіца ўпала, яечкі пабіліся.
Плача дзед, плача бабка, курачка кудахча, вароты скрыпяць, трэскі ляцяць, сарокі трашчаць, гусі крычаць, сабакі брэшуць.
Ідзе воўк:
- Дзедка, бабка, чаго вы плачаце?
- Як-жа нам ня плакаць? Была ў нас курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкі ў чарапіцу ды паставіла на паліцу. Мышка бегла, хвосьцікам махнула, чарапіца ўпала, яечкі пабіліся.
І воўк завыў.
Ідзе мядзьведзь:
- Воўк, чаго выеш?
- Як-жа мне ня выць? Жыў дзед, жыла бабка. Была ў іх курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкі ў чарапіцу ды паставіла на паліцу. Мышка бегла, хвосьцікам махнула, чарапіца ўпала, яечкі пабіліся. Плача дзед, плача бабка, курачка кудахча, вароты скрыпяць, трэскі ляцяць, сарокі трашчаць, гусі крычаць, сабакі брэшуць... А я брахаць ня ўмею, дык і завыў.
Выслухаў мядзьведзь казку і адарваў сабе хвост.
Так з таго часу і жыве з куртатым хвастом.
Крыніца: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.
Лісіца-хітрыца
Жыў дзед ды баба. Нічога ў іх з гаспадаркі ня было, толькі адна курачка Чубатка.
Жылі яны, жылі, дажыліся - няма чаго варыць. Вось дзед і кажа бабе:
- Баба, а баба, звары хіба Чубатку, ці што?
Баба замахала рукамі:
- Што ты, дзед, надумаўся! Лепш мы галодныя будзем, а Чубаткі я ня дам варыць.
Пачула гэта курачка, пабегла на двор, знайшла там бабовае зерне і прынесла бабе.
Дзед кажа:
- Вось і добра. Звары ты, баба, хоць гэтую бобінку.
Паглядзела старая на бобінку:
- Дзеду мой, дзеду, што тут за наедак з аднае бобінкі? Я для яе і гаршка не падбяру. Давай лепш пасадзім яе. Як вырасьце, тады сьпячэм цэлы бабовы пірог.
- Дзе-ж мы яе пасадзім? - пытаецца дзед.
- На полі.
- На полі яе варона выдзяўбе...
- Дык на дварэ.
- На дварэ яе курыца выграбе...
- Тады давай пасадзім хіба ў хаце пад палацямі.
- Добра, - згадзіўся дзед і пасадзіў бобінку ў хаце пад палацямі.
Узыйшла бобінка ды давай расьці. Расла, расла, уперлася ў палаці.
- Што, баба, рабіць будзем? - пытаецца дзед.
- Трэба палаці разьбіраць.
Дзед разабраў палаці, а бобінка як расьці ды расьці - дарасла да столі.
- Што, баба, рабіць будзем? - зноў пытаецца дзед.
- Трэба столь разьбіраць.
Дзед і столь разабраў, а бобінка як расьці ды расьці - дарасла да страхі.
Дзед і страху разабраў. Выглянула бобінка на сьвет і давай расьці яшчэ весялей. Дарасла аж да неба.
Узяў тады дзед торбу, палез па сьцяблу на неба, абабраў сьпелыя струкі і вярнуўся назад.
Зарадавалася баба - цэлую торбу струкоў прынёс дзед!
- Ну, цяпер то мы ўжо наядзімся пірага!
Палузала баба струкі, высушыла боб на печы, змалола і расчыніла ў дзяжы цеста на пірог.
Цеста як расьці ды расьці - зь дзяжы вон лезе. Палажыла яго баба на лапату, загладзіла пірагом, размалявала рознымі ўзорамі, каб прыгожы быў, ды ў печ. А пірог як расьці ды расьці - зь печы на прыпечак лезе. Адсланіла баба заслонку, а ён - скок на хату, з хаты за парог - і ўцёк...
Кінуліся дзед з бабай даганяць пірог. Ды дзе там! Так і не дагналі.
Прыкаціўся пірог у лес. А тут насустрач яму рыжая лісіца-хітрыца. Схапіла яна пірог, выела мякіш, у сярэдзіну шышак насыпала ды пабегла зь пірагом да пастушкоў.
Знайшла пастушкоў у полі і кажа:
- Пастушкі, пастушкі, дайце мне бычка-трацячка, а я вам дам за гэта пірог.
Бачаць пастушкі - добры пірог у лісіцы, жоўценькая скарынка аж блішчыць, так і хочацца яго папрабаваць. Згадзіліся яны на мену і аддалі лісіцы бычка-трацячка.
- Толькі-ж, глядзіце, ня ешце пірага, пакуль я не заеду за горку, - кажа лісіца.
Села яна на бычка верхам і паехала. Як толькі схавалася за горкаю, пастушкі і кажуць: «Сядзем на пясочку, зьядзім па кусочку!» Разламалі пірог, а там - адны шышкі яловыя... Падманула іх хітрая лісіца!
Едзе лісіца на бычку, бачыць - на дарозе пустая павозка стаіць, а недалёка чалавек арэ. Падкралася яна цішком да павозкі, запрэгла ў яе бычка-трацячка, села на мяккай саломе і едзе сабе далей, пугай бычка паганяе.
Прыехала ў лес. Насустрач ёй воўк ідзе. Зьбегаўся, змарыўся, ледзьве ногі валачэ.
- Куды, кума, едзеш? - пытаецца.
- За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства.
- Чаго?
- Там, кажуць, курэй і каршуны не дзяруць...
- А бараны ў тым царстве ёсьцека? - аблізнуўся воўк.
- Ды іх там хоць гаць гаці!
- А лісічка, а сястрычка, вазьмі і мяне з сабою. Падвязі хоць мой хвост.
- Што адзін хвост везьці, садзіся ўвесь ты.
Сеў воўк. Едуць далей. Сустракаюць мядзьведзя.
- Куды, кумы, едзеце?
- За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства...
- Чаго?
- Там, кажуць, курэй і каршуны не дзяруць, - адказвае лісіца.
- Там, кажуць, бараноў хоць гаць гаці, - падтаквае ёй воўк.
- А мёду там многа?
- Ды там, кажуць, мядовыя рэкі цякуць!
Мядзьведзь зарадаваўся:
- То вазьміце і мяне. Хоць адну лапу падвязіце.
- Што адну лапу везьці, садзіся ўвесь ты.
Уселіся ўтраіх, едуць далей. Аж раптам зламалася аглобля. Лісіца кажа мядзьведзю:
- Схадзі, кум, прынясі аглоблю.
Пайшоў мядзьведзь у гушчар, знайшоў вывярнутую елку і прывалок да возу. Убачыла лісіца, крыку нарабіла:
- Ах ты, мядзьведзішча, ах ты, дурнішча, ці-ж гэта лясіна для аглоблі!
І да ваўка:
- Схадзі, куме, прынясі тонкую аглоблю.
Пайшоў воўк і прынёс крывы яловы сук. Лісіца і на яго накрычала, плюнула ды пайшла сама па аглоблю.
Тым часам мядзьведзь з ваўком зьелі бычка-трацячка, скуру саломай напхалі, на ногі паставілі ды пайшлі сабе пасьміхаючыся.
Вярнулася лісіца, бачыць ні ваўка, ні мядзьведзя, толькі бычок стаіць. Прыладзіла яна аглоблю, села ў павозку, махнула пугаю на бычка, а той - брык! - і паваліўся.
Паглядзела лісіца на бычка і аб усім здагадалася.
- Пачакайце-ж вы ў мяне! Я вам гэтага не дарую! - пагразіла яна ваўку і мядзьведзю ды пайшла сваёю дарогаю.
Шмат часу ішла ці мала, а ў дарозе ўжо і восень яе застала. Сустракае ваўка, таго, што зьеў бычка.
- Добры дзень, кум! Як маешся?
- Дрэнна, - кажа воўк. - Нешта азяб на дажджы, аж увесь калачуся. Зуб на зуб не трапляе.
- То трэба новы кажух пашыць, - раіць лісіца.
- Праўду, кумка, кажаш, - згадзіўся воўк.
Пабег ён на выган, схапіў авечку і прывалок у лес.
- Хопіць на кажух? - пытаецца ў лісіцы.
- Мала, - кажа лісіца.
Прынёс воўк яшчэ адну авечку:
- Цяпер хопіць?
- Не, яшчэ адну трэба.
Воўк і трэйцюю прывалок.
- Ну, а цяпер, - кажа лісіца, - трэба краўца шукаць.
- Дзе-ж мне яго шукаць, кумка?
- Я ведаю добрага краўца. Хадзем да яго.
Прывяла лісіца ваўка на луг. Там, у кустох, на прывязі жарабец пасьвіўся.
- Вунь ён, кравец!
Воўк зарагатаў:
- Гэта не кравец, а жарабец! Не, кумка, як сабе хочаш, а розуму ў цябе мала.
Лісіца пакрыўдзілася:
- Ты пра мой розум ня вельмі языком мялі. Я была разумнай і буду, а ты быў дурань, дурнем і застанешся.
Тут ужо і воўк пакрыўдзіўся, аж узлаваўся:
- Паглядзім яшчэ, хто з нас разумнейшы!
- Не хваліся загадзя, - кажа лісіца, - лепш паглядзіш, як зараз зь цябе скуру зьнімуць.
- Хто зьніме? - ляснуў зубамі воўк.
- Гаспадар гэтага каня.
- Ня можа быць! - ня верыць воўк.
- Пабачыш. На чым жарабец навязаны? - пытаецца лісіца.
- На вяроўцы.
Лісіца засьмяялася:
- Вось і відаць, што дурань!
- Чаму? - падскочыў воўк.
- Жарабец на калу навязаны.
- Ня можа быць! - залыпаў воўк вачыма.
- Хадзем пакажу.
Прывяла лісіца яго да калка, за які быў прывязаны канец вяроўкі, зьняла вяроўку, зрабіла пятлю і закінула ваўку на шьпо. Воўк і азірнуцца не пасьпеў, як у пятлі апынуўся. Тады лісіца падбегла да жарабца, замахала хвастом. Той спужаўся ды як драпнуў дахаты, толькі падковы заблішчэлі.
Так і прыцягнуў у пятлі ваўка да свайго гаспадара. Ну, а там зь яго і скуру зьнялі.
Вярнулася лісіца ў лес, закапала авечак у мох на запас, адны толькі мазгі на абед пакінула. Села пад елкаю і есьць.
Ідзе мядзьведзь - той, што бычка зьеў.
- Што гэта ты, кума, жуеш? - пытаецца.
- Мазгі. Сьляпы ты, ці што?
- А дзе-ж ты іх дастала?
- З галавы. І ты можаш дастаць, калі хочаш.
- Як?
- Вельмі проста: разганіся ды стукніся галавою аб дуб - мазгі і выскачаць.
- Дзякую-ж табе, кума, за добрую параду. Так я і зраблю. А то есьці даўно хочацца.
Знайшоў ён самы тоўсты дуб, разагнаўся з усяе сілы ды і грымнуўся ў яго лобам.
Тут яму і канец.
А хітрая лісіца наелася мазгоў ды пайшла запіваць крынічнаю вадою.
Крыніца: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.
Сабака і Воўк
Быў у ваднаго гаспадара сабака. Шчыра служыў ён гаспадару, ды не агледзеўся, як пастарэў. Горш сталі бачыць яго вочы, і цяжэй яму стала вартаваць гаспадарава дабро. Тады скупая гаспадыня перастала карміць яго, а потым і зусім пачала з двара праганяць.
«Чым так жыць, - думае сабака, - лепш няхай мяне воўк зьесьць».
Надумаўся ён і пайшоў у лес шукаць ваўка. Ідзе ён лесам, а тут насустрач і воўк бяжыць.
- Куды, сабака, ідзеш? - пытаецца воўк.
- Да цябе.
- Чаго?
- Зьеш ты мяне, воўча...
І расказаў ён ваўку пра сваю бяду.
Бачыць воўк, што сабака надта худы - яшчэ зубы паломіць, і кажа:
- Не, цяпер я цябе есьці ня буду. Трэба, каб ты трохі патлусьцеў.
- Як-жа я патлусьцею, - кажа сабака, - калі мяне гаспадыня зусім ня корміць?
- Нічога. Мы зробім так, што яна цябе з ахвотаю будзе карміць.
- Дзе там! - пакруціў хвастом сабака. - Гаспадыня мая вельмі скупая.
- Слухай ты мяне, - кажа воўк. - Ідзі дадому і сядзі там на агародзе. Адвячоркам, як пачне цямнець, я прыбягу і ўхаплю лепшага гаспадаровага падсьвінака. Ты наробіш брэху, пабяжыш за мною, і я табе аддам падсьвінака. Гаспадар убачыць гэта і загадае гаспадыні добра карміць цябе. А празь месяц, як патлусьцееш, - прыходзь да мяне, тады я цябе зьем.
Сабака падумаў і згадзіўся.
Адвячоркам прыбег воўк, ухапіў падсьвінака і павалок цераз агароды.
Тут сабака як наробіць ляманту, як кінецца за ваўком...
Пачуў гэта гаспадар, выскачыў з хаты, бачыць: воўк падсьвінака валачэ цераз агароды, а сабака яго даганяе, адбірае.
- Туйга! Туйга! - закрычаў гаспадар на ўсю сілу. - Кусі яго, Лыска!
Воўк тым часам кінуў падсьвінака, а сам ходу ў лес.
- Малайчына, Лыска! - пахваліў гаспадар сабаку, прывёў на кухню і загадаў жонцы карміць яго.
Жыве Лыска прыпяваючы. А празь месяц зрабіўся такі тлусты, аж шэрсьць блішчыць. І пра дагавор з ваўком забыўся.
Вось аднойчы сабраліся ў гаспадара госьці. П'юць, гуляюць, песьні сьпяваюць. Нямала тут і Лыску перапала - цэлую кучу касьцей пад стол яму накідалі.
Наеўся Лыска ды выйшаў на двор - у сваю будку. Глядзіць - аж у будцы воўк чакае яго.
- Чаго ты тут? - зьдзівіўся сабака.
- Па цябе прыйшоў, - адказвае воўк. - Памятаеш наш дагавор з табою?
Спалохаўся сабака - ня хочацца яму на воўчыя зубы трапляць. Вось ён і кажа:
- Ня еш ты мяне, воўк. Я цябе за гэта добра пачастую самаю смачнаю ядою.
- Адкуль-жа ты возьмеш?
- У майго гаспадара госьці. Там пад сталом поўна касьцей - навет зь мясам. Хадзем!
- Баюся. Яшчэ заб'юць мяне там.
- Ня бойся, не заб'юць, - угаворвае сабака. - Я цябе правяду так, што ніхто і ня ўбачыць.
Згадзіўся воўк і пайшоў за сабакам.
Лыска пакінуў яго ў сенцах, сам убег у хату, махнуў хвастом і патушыў лучыну.
- Цяпер бяжы пад стол, - паклікаў ён ваўка. Воўк так і зрабіў.
Сабака накарміў ваўка, навет віном напаіў. Сядзяць яны сабе пад сталом ды зюкаюць паціху.
А тым часам госьці засьпявалі вясёлыя песьні.
Воўк слухаў, слухаў, ды кажа сабаку:
- Мне таксама сьпяваць хочацца.
- Маўчы лепш, - адказвае сабака.
Воўк памаўчаў крыху ды зноў за сваё:
- Ня вытрымаю, - кажа, - аж язык сьвярбіць, гэтак сьпяваць захацелася.
І зацягнуў на ўсю хату басам:
- Ау-ау!
А сабака таксама ня вытрымаў ды давай падпяваць яму:
- Гаў, гаў! Цяў, цяў!..
Пачулі гэта госьці, ухапілі хто качаргу, хто чапялу, набілі ваўка і выкінулі яго з хаты разам з сабакам.
Ачухаўся воўк і кажа сабаку:
- Ну і накарміў-жа ты мяне! Я табе не дарую гэтага.
- Сам вінаваты, - кажа сабака. - Трэба было маўчаць.
- Не, - не згаджаецца воўк, - гэта ты вінаваты. Навошта ты завёў мяне ў хату?
Спрачаліся яны, спрачаліся, нарэшце воўк кажа:
- Калі так, давай будзем ваяваць: хто каго зваюе, той таго і зьесьць. Зьбірай сваё войска і прыходзь да мяне ў лес.
- Што-ж, - кажа сабака, - няхай будзе так.
Назаўтра ўзяў ён барана, ката і пеўня сабе ў памочнікі ды пайшоў на вайну з ваўком.
А воўк запрасіў да сябе ў ваякі мядзьведзя, дзіка і зайца. Сабраў ён сваё войска, выйшаў на ўскраек лесу і чакае.
- Палезь ты, Міхайла, - кажа ён да мядзьведзя, - на елку ды паглядзі, ці ня ідзе сабака із сваім войскам.
Мядзьведзь узьлез на елку, прыгледзеўся і кажа:
- Ідзе!
- Ну, дык злазь! - кліча воўк. - Будзем ваяваць.
- Не, ня зьлезу, - адказвае мядзьведзь.
- Чаму?
- Страшна.
- Што-ж там за войска такое, што ты гэтак спужаўся? - пытаецца воўк.
- Такое войска, што я ніколі і ня бачыў, - адказвае мядзьведзь калоцячыся. - Адзін ваяка тоўсты і калматы, зь віламі ідзе; другі - грозны, вусаты, ззаду піку нясе; трэйці - у шапачцы чырвонай, із шпорамі на нагах, шабляю махае... Першы ідзе, галавою трасе ды ўсё крычыць: «Бэ! Я ўсіх пакалю, на вілы пасаджу!» Другі сярдзіта чмыша, па бакох азіраецца і ўсё мармыча: «Мне, мне іх давай!» А трэйці, ганарысты такі, крычыць: «Куды, куды ісьці! Я адзін усіх паб'ю!».
Дзік пачуў гэта ды хутчэй у мох па самыя вушы зашыўся. А воўк бачыць, што не пасьпее схавацца, - стаў на заднія лапы і стаіць. «Хавайся за мяне, - кажа ён пералалоханаму зайцу. - Яны падумаюць, што я - пень, і абмінуць нас».
Прыходзіць сабака із сваім войскам, бачыць - нідзе нікога няма.
Тут якраз барану рогі засьвярбелі. Глядзіць ён - побач нейкі пень стаіць. Разагнаўся баран ды - трах! - рагамі ў пень. У ваўка ад гэтага і галава раскалолася. Паваліўся ён дагары ды ногі выцягнуў. Заяц выскачыў з-пад ваўка, але сабака згледзеў яго і адразу злавіў.
Дзіку ў гэты час, як на бяду, села муха на вуха. Паварушыў ён вухам, каб сагнаць яе, а кот падумаў, што там мыш. Кінуўся туды ды давай мох разграбаць. Так і дзярэ дзіка вострымі кіпцюрамі! Цярпеў, цярпеў, дзік, а потым усхапіўся ды наўцёкі...
Певень напужаўся дзіка, залопаў крыльлямі, узьляцеў на елку і нарабіў крыку:
- Куды, куды?
Мядзьведзь падумаў, што гэты самы грозны ваяка да яго дабіраецца, і залез із страху аж на верхні сук. Сук ня вытрымаў, зламаўся, мядзьведзь грукнуўся вобземлю і забіўся.
З таго часу больш і не сябруюць сабака з ваўком.
Крыніца: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.
Хвасты
Быў такі час на зямлі, калі зьвяры ня мелі хвастоў. Заязь страшэнна дакучала ім: абараніцца зьвяры ня мелі чым. І вось аднойчы ад ляснога цара выйшаў загад, каб зьвяры йшлі хвасты атрымліваць. Пайшлі ганцы ўва ўсе канцы з пушчаў, лясоў і палёў склікаць зьвяроў. Паведамілі ваўка, лісіцу, куніцу, пабудзілі й мядзьведзя ў яго бярлозе.
- Добра, - кажа Мішка: - я зараз прыйду, адно загляну да старое ліпы, ці не знайду там чаго пасьнедаць.
Запраўды, у дуплё старое ліпы дзікія пчолы нанасілі шмат мёду. Стаў Мішка ламаць дуплё ды выграбаць мёд. Пчолы жалілі яго, але ён не зважаў на гэта, заграбаў мёд і пчол і парахню, што прыстала да мёду, еў усё ды толькі мармытаў ад асалоды. Наеўшыся, ён ужо хацеў ісьці на сходку, аж глянуў, што шэрсьць уся выпацкана ў мёд ды парахню.
- Не, - падумаў Мішка, - у такім гарнітуры йсьці на сходку нельга. - Сеў ён і пачаў вылізваць сабе бруха. А сонейка так добра грэла, што Мішка разамлеў і не заўважыў, як моцна заснуў.
Тымчасам на сходку ўжо сталі зьбірацца зьвяры. Першай прыбегла лісіца й выбрала сабе самы прыгожы пушысты хвост. Потым - куніца, вавёрка. Бык выбраў сабе хвост зь мяцёлкай на канцы, конь - з даўгімі валасамі, каб лепш было змагацца з мухамі ды аваднямі. Падбег і зайчык, але, пачуўшы страшэнны гармідар, спалохаўся ды схаваўся ў кусты; сядзеў там, пакуль усе зьвяры разыйшліся і ў лесе стала ціха. Вылез зайчык з кустоў і нясьмела падыйшоў да ляснога цара.
- Дзе-ж ты быў - кажа цар, - то-ж усе хвасты ўжо разабралі, астаўся толькі адзін маленькі.
- То-ж такі мне й трэба - узрадаваўся зайчык. - даўгі хвост толькі перашкаджаў-бы мне ад ваўкоў ды сабак уцякаць, а гэты будзе якраз.
Фарсіста прычапіў зайчык свой хвост і весела паскакаў.
А тымчасам прачнуўся й мядзьведзь і раптам успомніў, што ён мусіў ісьці на сход. Глянуў, а сонца ўжо зусім над лесам павісла. З усіх ног кінуўся Мішка бегчы. Бег, бег, аж засопся. Але ў тым месцы, дзе была сходка, ужо нікога ня было.
- Што-ж мне цяпер рабіць, - думае мядзьведзь - усе будуць мець хвасты, адзін я застануся без хваста. - Гэтак ідзе ён злосны, аж бачыць на пяньку барсук пакручваецца і ўсё на свой прыгожы хвост глядзіць.
- Паслухай, барсуча, - кажа мядзьведзь, - нашто табе такі вялікі хвост? Аддай мне хоць палавіну.
- Што ты? - кажа барсук - як-жа можна? То-ж увесь фасон прападзе.
- Не дасі, - сказаў мядзьведзь ды палажыў лапу барсуку на голаву, - не дасі па дабру, дык сілай вазьму.
- Ня дам - крыкнуў барсук, ды як рвануўся, дык і вырваўся. Але ў мядзьведзя ў лапе засталася доўгая паласа барсуковае скуры. Адарваў мядзьведзь кавалак гэтае скуры, прычапіў сабе, дзе павінен быць хвост, ды пайшоў даядаць мёд. А барсук бег, бег, дзе ні схаваецца, усё яму здаецца, што мядзьведзь усьлед тупае. Урэшце выкапаў ён глыбокую нару, залез у яе й сядзеў там цэлыя дні. Толькі калі месяц узыйходзіў над лесам, вылазіў ён пашукаць чаго-колечы зьесьці. Там у нары ў барсука дзеці нарадзіліся. І вось аднойчы недалёка ад гэтае нары бегла лісіца. Чуе яна, што нешта пішчыць. Глянула яна на дрэвы, агледзела ўсе кусты - нічога няма. Прыслухалася лісіца і здалося ёй, што нешта пішчыць пад зямлёй. Глядзіць, аж нара. Палезла лісіца ў нару, аж там барсук.
- Што гэта табе, барсуча, наверсе цесна стала, што ты пад зямлю залез? -
- А так, цесна. - Ды расказаў лісіцы, як мядзьведзь хацеў забраць у яго хвост. Выслухала лісіца, хітра засьмяялася ды кажа:
- Хлусіш ты, барсук. Ня веру я твайму ніводнаму слову.
- Ня верыш, дык я цябе пераканаю. - І вылез з нары. Праўда, лісіца пабачыла, што ў барсука ад галавы праз усю сьпіну белая паласа. Паверыла лісіца й не на жарт спалохалася.
- Што-ж, - падумала яна - калі ён хацеў забраць барсукоў хвост, дык мой-жа прыгажэйшы. - І пабегла шукаць сабе сховішча. Але дзе яна ні хавалася, усё ёй здавалася, што мядзьведзь яе знойдзе. Гэтак прабегала яна ўсю ноч і не магла супакоіцца. А пад раніцу, як і барсук, выкапала сабе глыбокую нару, залезла ў яе, накрылася сваім прыгожым пушыстым цёплым хвастом і спакойна заснула.
Крыніца: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.
Алёнка
Жылі дзед і баба. І была ў іх дачка Алёнка. Ды ніхто з суседзяў не называў яе па імені, а ўсе звалі Крапіўніцай.
- Вунь, - кажуць, - Крапіўніца сваю Сіўку павяла пасьвіць.
- Вунь Крапіўніца з Лысуном у грыбы пайшла.
Толькі і чуе Алёнка - Крапіўніца ды Крапіўніца...
Прыйшла яна аднойчы дадому з вуліцы і скардзіцца матцы:
- Чаму гэта, мамка, ніхто мяне па імені не называе?
Маці ўздыхнула і кажа:
- Таму, дачушка, што ты ў нас адна: няма ў цябе ні братоў, ні сясьцёр. Расьцеш, як тая крапіва пры плоце.
- А дзе-ж мае браты і сёстры?
- Сясьцёр у цябе, - кажа маці, - няма, гэта праўда, а братоў было тры.
- Дзе-ж яны, мамка?
- Хто іх ведае. Як я цябе яшчэ ў калысцы калыхала, паехалі яны ў сьвет зь лютымі Зьмеямі-Цмокамі ваяваць, сабе і людзям шчасьце здабываць. З таго часу і не вярнуліся...
- Дык я пайду, мамка, шукаць іх - не хачу, каб мяне Крапіўніцай называлі!
І як бацька і маці ні адгаварвалі яе, - нічога зрабіць не маглі. Тады маці і кажа:
- Адну цябе я ня пушчу: малая ты яшчэ для такой дарогі. Запрагай Сіўку і едзь. Сіўка наша старая, разумная - яна завязе цябе да братоў. Ды глядзі, нікуды нанач не заяжджай: едзь як дзень, так ноч, пакуль братоў ня знойдзеш.
Запрэгла Алёнка Сіўку, узяла хлеба на дарогу і паехала. Выехала за вёску, бачыць - бяжыць за возам і стары іх сабака Лысун. Хацела Алёнка назад яго прагнаць, ды перадумала: няхай бяжыць - весялей будзе ў дарозе.
Ехала яна, ехала - прыехала да перакрыжаваньня дарог. Сіўка спынілася, назад паглядае. Алёнка пытаецца ў яе:
Заржы, заржы, кабыліца,
Скажы, скажы мне, Сівіца:
На якую дарогу цябе кіраваць,
Дзе мне родных брацейкаў шукаць?
Тут Сіўка галаву ўзьняла, заржала, на левую дарогу паказала.
Алёнка пусьціла яе па левай дарозе.
Едзе яна чыстымі палямі, едзе цёмнымі барамі. Прыехала на сутоньні (зьмярканьні) ў вялікую пушчу. Бачыць - стаіць у пушчы пры дарозе хатка. Толькі Алёнка даехала да хаткі, як выбегла адтуль нейкая гарбатая кабеціна з доўгім носам. Спыніла Алёнку і кажа ёй:
- Куды ты, неразумная, едзеш супраць ночы? Цябе тут ваўкі зьядуць! Заставайся ў мяне - пераначуеш, а заўтра повідну паедзеш
Пачуў гэта Лысун і зацяўкаў паціху:
Цяў, цяў!
Не казала маці
Ночак начаваці!..
Цяў, цяў!
Не кабета гэта
З табой размаўляе, -
Ведзьма Бабарыха
Злыя думкі мае...
Не паслухала Алёнка Лысуна, засталася начаваць у хатцы.
Распытала ведзьма Бабарыха ў Алёнкі, куды яна едзе. Алёнка ўсё расказала. Ведзьма ад радасьці аж падскочыла: браты Алёнчыны, думае яна, напэўна і ёсьць тыя асілкі, якія ўсю радню яе ізь сьвету зьвялі. Цяпер яна зь імі расправіцца...
Назаўтра ведзьма ўстала, прыбралася, як на кірмаш, а ўсё Алёнчына адзеньне схавала і будзіць яе:
- Уставай, паедзем братоў шукаць!
Устала Алёнка, глядзіць - няма адзеньня...
- Як-жа я паеду? - бядуе Алёнка.
Прынесла ёй ведзьма старыя жабрацкія рызманы.
- На, - кажа, - добра табе будзе і такое адзеньне.
Адзелася Алёнка, пайшла Сіўку запрагаць.
Узяла ведзьма нож і таўкач, села ў палукашак, як пані, а Алёнку за хурмана пасадзіла.
Едуць яны, а Лысун бяжыць збоку ды цяўкае:
Цяў, цяў!
Не казала маці
Ночак начаваці!..
Цяў, цяў!
Ведзьма Бабарыха
Паняю сядзіць,
На цябе, Алёнка,
Гадзінай глядзіць...
Пачула гэта ведзьма Бабарыха, схапіла таўкач і шпурнула ў Лысуна. Лысун заенчыў - перабіла яму ведзьма нагу. Алёнка заплакала:
- Бедны, бедны Лысун, як-жа ты цяпер без нагі будзеш бегчы!..
- Сьціхні, - пагразіла ёй ведзьма, - а то і табе так будзе!
Едуць яны далей, а Лысун не адстае, на трох нагах скача. Даехалі да новага перакрыжаваньня. Сіўка спынілася. Алёнка пытаецца ў яе:
Заржы, заржы, кабыліца,
Скажы, скажы мне, Сівіца:
На якую дарогу цябе кіраваць,
Дзе мне родных брацейкаў шукаць?
Сіўка заржала, на правую дарогу паказала.
Цэлую ноч ехалі яны цёмнаю пушчай па правай дарозе. Раніцай выехалі на луг, бачаць - перад імі шаўковы шацёр стаіць, а каля яго трое жарабкоў пасецца. Сіўка весела заржала і павезла Алёнку зь ведзьмай проста да шатра.
Алёнка зарадавалася:
- Гэта тут напэўна мае браты жывуць!
Ведзьма злосна цыкнула на яе:
- Маўчы лепш. Тут жывуць не твае браты, а мае!
Пад'ехалі да шатра. Выходзяць адтуль тры статныя хлопцы-малайцы - твар у твар, волас у волас, голас у голас.
Ведзьма саскочыла з возу і да іх:
- Як маецеся, браткі? Я ўвесь сьвет звандравала, сваю галоўку стурбавала, усё вас шукала...
- Дык гэта ты наша малодшая сястра? - пытаюцца браты-асілкі.
- Але, - кажа ведзьма, - ваша родная сястра...
Кінуліся браты да яе, давай цалаваць, на руках падкідаць. Так рады, што і сказаць ня можна.
- Бач, - дзівяцца яны, - як доўга мы ваявалі: сястра за гэты час ня толькі вырасла, а і пастарэла... Ну, ды нічога: усіх ворагаў мы пазьнішчалі; засталася толькі адна ведзьма Бабарыха. Як знойдзем яе - спалім і тады дахаты паедзем.
Пачула гэта ведзьма, і аж ухмыльнулася: цяпер паглядзім, хто каго спаліць!..
- А якая гэта, сястрыца, дзяўчынка з табою прыехала? - пытаецца старэйшы брат.
- Гэта мая наймічка, - адказала ведзьма Бабарыха. - Яна ў мяне за хурмана езьдзіць і маю кабылку пасе.
- Добра, - кажуць браты, - яна і нашых коней пасьвіць будзе.
Павярнулася ведзьма, гукнула срогім голасам да Алёнкі:
- Чаго сядзіш? Выпрагай Сіўку ды вядзі пасьвіць!
Заплакала Алёнка, пачала Сіўку выпрагаць. А браты падхапілі ведзьму Бабарыху на рукі, панесьлі ў шацёр, пачалі частаваць-трактаваць.
Есьць ведзьма Бабарыха, п'е, а сама сабе думае: «Як палягуць спаць, дык я іх усіх і парэжу...»
Тым часам Алёнка сядзіць на лузе каля коней і сьпявае, плачучы:
Сонейка, сонейка,
Сырая зямліца,
Дробная расіца,
А што-ж мая мамка робіць?
Зямля і сонца адказваюць:
Кросны тчэ,
Кросны тчэ,
Залатым паяском
Павівае
Дочку Алёнку
З братамі чакае...
Выйшаў меншы брат з шатра, заслухаўся. Вярнуўся назад і кажа:
- Ведаеш, сястрыца, ведаеце, браткі, ці то птушка на лузе шчабеча, ці то дзяўчына сьпявае. Але так жаласна, што аж за сэрца хапае.
- Гэта мая наймічка, - кажа ведзьма Бабарыха, - яна на ўсе штукі здатная, толькі да работы лянівая.
Выйшаў тады сярэдні брат паслухаць, хоць ведзьма ня пускала яго.
Паслухаў ён жаласную песьню Алёнкі, а потым чуе, як сабака Лысун зацяўкаў:
Цяў, цяў!
Ведзьма Бабарыха
У шатры сядзіць,
На чужых братоў
Гадзінай глядзіць.
Булкі есьць, віны п'е,
Мёдам запівае,
Родная-ж сястрыца
Сьлёзы пралівае...
Вярнуўся сярэдні брат і кажа да старэйшага:
- Пайдзі ты паслухай.
Пайшоў старэйшы брат, а сярэдні вока зь ведзьмы Бабарыхі ня спускае...
Паслухаў старэйшы брат Алёнчыну песьню, паслухаў, што сабака Лысун сказаў пра ведзьму Бабарыху, і аб усім здагадаўся.
Пабег ён тады да Алёнкі, схапіў яе на рукі і прынёс у шацёр.
- Вось, - кажа да братоў, - хто наша сапраўдная сястра! А гэта подманшчыца: ведзьма Бабарыха!
Расклалі браты вялікае вогнішча, спалілі на ім ведзьму Бабарыху, попел па чыстым полі разьвеялі, каб і духу яе ня было. А потым згарнулі шаўковы шацёр ды вясёлыя паехалі з Алёнкай да старых бацькоў.
Крыніца: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.
Лісіца і дрозд
Жылі дзед і баба. Дзед у лес хадзіў дровы сячы, а баба дома была, пірагі пякла.
Аднаго разу злавіў дзед у лесе дзікага парсючка і прынёс яго дахаты. Харошы быў парсючок - стракаценькі ды паласаценькі.
Пачала баба парсючка карміць - і цестам, і мукою, і сьвежаю травою.
Але, вядома, дзік - яму жалудоў давай. Цягне яго ў лес па жалуды.
Нічога ня зробіш, пачала яго баба ў лес пускаць, жалуды зьбіраць. Цэлы дзень ён у лесе гуляе, а нанач дахаты бяжыць. Такі добры парсючок быў!
Аднойчы бяжыць ён у лес, а насустрач яму галодны воўк.
- Парсюк-парсючок, дзік-дзічок, - кажа воўк, - я цябе зьем.
Парсючок хітры быў, падумаў і адказвае:
- Ня еж мяне шэры воўк, лепш ідзі із мною на жалудовую палянку: там чарада гусей ходзіць.
А воўк да гусей вельмі ахвочы. Паверыў ён дзічку-парсючку і пайшоў за ім на жалудовую палянку.
На дарозе была вялікая воўчая яма. Парсючок яе ведаў ды абыйшоў, а воўк - бух у яму! І сядзіць там.
Назаўтра парсюк зноў пайшоў на жалудовую палянку.
Ідзе ды ідзе, сустракае яго лісіца.
- Куды ідзеш, парсючок?
- Па жалуды.
- Вазьмі і мяне з сабою.
- Хадзем.
Ідуць яны, ідуць, падыйшлі да ямы. Парсючок абыйшоў яму, а лісіца - бух! - ваўку на галаву.
На трэйці дзень сустракае парсюка заяц.
- Куды ідзеш, парсючок?
- Па жалуды.
- Вазьмі і мяне з сабою.
- Хадзем.
Дайшлі да ямы - і заяц туды паляцеў. Стала іх цяпер у яме трое: воўк, лісіца і заяц.
Сядзяць яны ў яме, захацелі есьці. Лісіца кажа:
- Давайце крычаць: хто слабей крыкне, таго зьядзём.
Крыкнуў воўк - моцна.
Крыкнула лісіца - таксама ня надта слаба.
Крыкнуў заяц - зусім слаба: толькі піскнуў.
Ну, яго і зьелі. Воўк усе косьці паеў, а лісіца кішкі сабе ўзяла і ў пясок закапала.
Назаўтра ўзноў прагаладаліся. Лісіца дастала кішкі ды есьць патроху.
- Што гэта ты, кумка, ясі? - пытаецца воўк.
- Кішкі.
- Дзе ты іх узяла?
- Лапаю сабе жывот распарола і дастала.
Воўк паверыў, распароў сабе кіпцюрамі жывот ды сканаў.
Лісіца і яго зьела.
Прыляцеў да ямы дрозд. Лісіца просіцца ў яго:
- Дрозьдзік-драздок, вызвалі мяне зь ямы!
- Як-жа я цябе вызвалю?
- Накідай у яму гальля, і я вылезу.
Дрозд накідаў гальля, лісіца вылезла зь ямы і кажа:
- Дрозьдзік-драздок, вызваліў ты мяне?
- Вызваліў.
- Накармі-ж цяпер мяне.
- Як-жа я цябе накармлю?
- Вунь баба на поле ідзе, міску бліноў кясе. Ты заляці ёй наперад ды сядзь на дарозе.
- І ўсё?
- Усё.
Паляцеў дрозд і сеў пасярод дарогі. Баба ўбачыла дразда, паставіла міску з блінамі і кінулася яго лавіць. А лісіца схапіла бліны ды за кусты.
Наелася лісіца бліноў, прыйшла к дразду:
- Дрозьдзік-драздок, вызваліў ты мяне?
- Вызваліў.
- Накарміў?
- Накарміў.
- Цяпер напаі.
- Як-жа я цябе напаю?
- А вунь, бачыш, чалавек бочку зь півам вязе. Ты ўзьляці на бочку ды дзяўбі затычку.
- І ўсё?
- Усё.
Паляцеў дрозд, сеў на бочку ды давай дзяўбсьці затычку.
Убачыў гэта фурман, схапіў кол ды па дразду. Дрозд узьляцеў угару, а фурман з усяе сілы - па бочцы! Бочка разьбілася, піва вылілася. Цэлая лужына налілася.
Паехаў чалавек, бядуючы, далей, а лісіца напілася піва з лужыны, колькі ёй хацелася, ды пабегла да дразда:
- Дрозьдзік-драздок, вызваліў ты мяне?
- Вызваліў.
- Накарміў?
- Накарміў.
- Напаіў?
- Напаіў.
- Цяпер пацеш ты мяне.
- Як-жа я цябе пацешу?
- А вунь на таку дзед з бабаю гарох малоцяць. Ляці туды і садзіся на лоб то бабе, то дзеду.
- І ўсё?
- Усё.
Паляцеў дрозд на ток, сеў бабе на лоб. Убачыў дзед дразда ды - трах! - цэпам. Але не па дразду, а па бабіным лобе. Дрозд фыркнуў і перасеў на дзедаў лоб. Тады баба з крыкам: «А кыш!» - бах цэпам дзеду ў лоб!..
Лісіца аж качаецца ад сьмеху, пазіраючы, як дзед малоціць бабін лоб, а баба - дзедаў.
Набілі яны сабе гузакоў, кінулі малацьбу ды пайшлі дахаты прымочкі на лобе ставіць.
А дразду хоць-бы што - паляцеў сабе ў лес, пасьвістваючы.
Крыніца: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.